Nhắc đến những làng nghề truyền thống nổi tiếng của Việt Nam thì không thể bỏ qua cái tên làng Bảo Hà một địa điểm chuyên điêu khắc, sơn mài đã tồn tại trên 500 năm tại xã Đồng Minh, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Đây là một trong số ít làng nghề còn duy trì và phát triển đến ngày nay và vẫn đang hoạt động mạnh, thậm chí, còn trở thành một trong những làng nghề gắn với nhiều hoạt động văn hóa, du lịch vùng của tỉnh. Làng tạc tượng Bảo Hà được coi là cái nôi của nghề tạc tượng Việt Nam và được công nhận là làng nghề truyền thống vào năm 2007.
1. Lịch sử hình thành và phát triển
Làng tạc tượng Bảo Hà chính là làng nghề truyền thống nổi tiếng nhất cả nước với nghề điêu khắc, sơn mài trên 500 năm tuổi nằm tại xã Đồng Minh, Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Đây là làng tạc tượng truyền thống đến nay vẫn hoạt động ổn định với những sản phẩm tạc tượng đa dạng, phong phú, đậm chất tín ngưỡng và rất đẹp mắt.
Làng tạc tượng Bảo Hà còn gắn liền với nhiều hoạt động văn hoá, du lịch, nghệ thuật của vùng đồng bằng sông Hồng. Điểm đặc biệt nhất của làng tạc tượng Bảo Hà chính là chuyên tạc tượng Phật từ những ngày mới thành lập và được coi là cái nôi của nghề tạc tượng Việt Nam. Năm 2007, làng tạc tượng Bảo Hà đã được Nhà nước công nhận là làng nghề truyền thống Việt Nam.
Truyền thuyết tổ nghề
Theo ghi chép để lại vào thế kỷ thứ XV, khi nhà Minh đô hộ nước ta (1407 – 1427) đã bắt toàn bộ những thanh niên trai tráng, khoẻ mạnh đưa về Trung Quốc để làm nô lệ tại các xưởng sản xuất, xây dựng lăng tẩm, đền chùa… Trọng số đó có chàng thanh niên Nguyễn Công Huệ là người có xuất thân từ làng tạc tượng Bảo Hà. Suốt 10 năm bị khổ sai tại xứ người, Nguyễn Công Huệ đã vừa làm vừa học một số nghề để kiếm sống như tạc tượng, sơn mài.
Sau khi được thả về nước ông đã vận dụng những gì mình đã học được để dân làng truyền dạy lại cho dân làng. Đến khi ông mất dân làng Bảo Hà đã tạc tượng ông để thờ cúng như sư tổ khai sinh ra nghề tạc tượng tại làng Bảo Hà và truyền đời đến tận ngày nay.
Làng tạc tượng trong thời phong kiến
Trong thời kỳ phong kiến, nghề tạc tượng luôn được đề cao để tiến vua và các nước láng giềng cũng nhờ thế làng tạc tượng Bảo Hà trở nên nổi tiếng khắp xứ Đông. Những nghệ nhân giỏi đã được triều đình trọng dụng tuyển vào làm việc trong cung chuyên phụ trách tạc ngai vàng cho nhà vua.
Thời điểm đó, làng Bảo Hà còn phát minh ra nghề múa rối cạn và tạo ra những con rối để phục vụ cho đời sống tinh thần của người dân, loại hình nghệ thuật múa rối đến thời nay vẫn phát triển mạnh mẽ và được nhiều người yêu mến.
Làng tạc tượng từ năm 1945 đến nay
Sau năm 1945, khi Việt Nam giành độc lập giành chính quyền thì làng tạc tượng Bảo Hà vẫn tiếp tục duy trì nghề tạc tượng đến thời điểm hiện nay. Làng tạc tượng Bảo Hà đã phát triển mạnh với hơn 1.000 hộ làm nghề trong đó có 200 hộ tạc tượng, 20 xưởng sản xuất.
Hiện tại, các sản phẩm tượng của làng Bảo Hà đã trở nên vô cùng đa dạng, phong phú. Ngoài các dòng sản phẩm truyền thống thì làng Bảo Hà đã có thêm các sản phẩm mới để phù hợp với thị hiếu của người dùng và phục vụ cả nhu cầu xuất khẩu sang các nước Đông Âu. Hàng năm, làng tạc tượng Bảo Hà đóng góp 40% giá trị sản xuất công nghiệp của địa phương. Nơi đây cũng trở thành một điểm đến du lịch được rất nhiều người yêu thích để tìm hiểu về nền văn hoá của nơi này.
2. Quy trình tạo sản phẩm tạc tượng
Chọn nguyên liệu tạc tượng
Nguyên liệu chính của sản phẩm mà làng tạc tượng Bảo Hà sử dụng để tạc tượng là gỗ và sơn chứ không phải thạch cao như ngày nay mọi người hay dung. Gỗ được dùng để tạc tượng là những loại gỗ thường đến quý hiếm như gỗ mít, gỗ xoan, gỗ dổi, gỗ sung….
Để có được một bức tượng gỗ đẹp thì gỗ được chọn phải cực kỳ chắc, không mối mọt, cong vênh, nứt nẻ mà vẫn phải đảm bảo được độ dẻo mịn, dễ chạm khắc và đánh bóng khi hoàn thiện.
Công cụ sản xuất
Để tạo ra một bức tượng đẹp thì sau khi chọn nguyên liệu phải lựa chọn công cụ chế tạo hợp lý. Để có được thành phẩm hoàn hảo thì người nghệ nhân phải dùng đến hàng chục công cụ khác nhau từ dụng cụ sơ chế tạo dáng cho sản phẩm đến những dụng cụ để nạo vét sản phẩm và dụng cụ sơn hợp lý.
Quy trình điêu khắc và hoàn thiện
Đây là công đoạn quan trọng nhất đối với các sản phẩm tạc tượng vì đây là bước để kiểm tạo ra và kiểm tra sản phẩm không có lỗi lầm gì. Những quy trình điêu khắc cho đến hoàn thiện cực kì khắt khe, kiểm soát chặt chec từ chọn nguyên liệu, tạo dáng, dập mẫu, đục vỡ, gọt, nạo, đánh giấy giáp, tạo bóng, lắp ráp và gắn các chi tiết, sơn hom, sơn trùm kín, sơn thí, sơn phủ, sơn cầm, dán bạc vàng và trang trí…
3. Một số bức tượng độc đáo tại Bảo Hà
Tượng Đức Linh Lang Đại Vương
Tượng Đức Linh Lang Đại Vương – hoàng tử Hoàng Chân là một danh tướng thời Lý do chính sư tổ Nguyễn Công Huệ tạc nên. Bức tượng này rất độc đáo khi đã có tuổi đời trên 500 tuổi với chiều cao 1,6m bằng đúng kích thước của Hoàng Chân. Hiện giờ, bức tượng vẫn được thờ tại miếu Bảo Hà với tư thế ngồi trên ngai tay cầm văn tự.
Đây được xem là biểu tượng và minh chứng cho sự kết hợp đỉnh cao của nghệ thuật tạc tượng với nghệ thuật múa rối, được coi là báu vật thời bấy giờ. Bức tượng này cũng là đỉnh cao nghệ thuật mà hiếm bức tượng nào có thể vượt qua.
Tượng ông Tổ nghề 990344
Đây là một trong số những sản phẩm độc đáo của làng tạc tượng Bảo Hà, tượng ông tổ nghề đã thể hiện sự kết hợp giữa tượng Phật, tượng Thánh và tượng chân dung tự tạc cũng do chính bàn tay của ông tổ nghề Nguyễn Công Huệ tạc khi tuổi đã cao.
Pho tượng ông Tổ nghề cao gần 1m ngồi trên bệ với dáng vẻ đạo mạo, oai phong như một lão tiên giáng thế, đây là pho tượng được tạc theo kiểu giản dị, nhìn vô cùng phúc hậu, gần gũi với người dân Việt Nam nói chung và làng Bảo Hà nói riêng. Điểm nổi bật nhất của pho tượng này chính là đôi mắt sáng tinh anh, đầy trìu mến và thân thuộc.
Tượng Phật bà 24 tay
Tượng Phật bà 24 tay cũng rất nổi tiếng trong các sản phẩm tượng của làng Bảo Hà do chính nghệ nhân Đào Văn Đạm thực hiện, ông là người đã đạt được huy chương vàng tại Hội chợ Quốc tế Lai Xích, Cộng Hòa Dân chủ Đức.
4. Cơ hội và thách thức với nghề tạc tượng ngày nay
Làng tạc tượng Bảo Hà Trải qua hơn 500 năm tồn tại và phát triển giờ đây làng nghề truyền thống này đã có chỗ đứng vững chắc trên thị trường. Nhưng vẫn còn những thách thức tồn tại đối với làng nghề tạc tượng nổi tiếng này. Nếu như ngày trước, làng tạc tượng Bảo Hà đã nổi tiếng với những nghệ nhân giỏi được triều đình trọng dụng, đã từng tạc ngai vàng cho vua. Các nghệ nhân tạc tượng làng Bảo Hà đã đi nhiều nơi trong để làm ngai vàng cho vua hay đi khắp các vùng để làm tượng chùa, làm quân rối cho các phường rối… thì giờ đây để duy trì được chỗ đứng và niềm tin trong lòng khách hàng cũng không phải điều dễ dàng.
Bên cạnh đó, thị hiếu của người tiêu dùng càng tăng con mắt thẩm mỹ của họ rất tinh tường nên những sản phẩm khổng có tính đổi mới hoặc cũ kĩ khổng có hồn chắc chắn sẽ không được lựa chọn để mua. Việc khách hàng ngày càng kĩ tính trong từng sản phẩm cũng là thách thức được đặt ra đối với các nghệ nhân của làng Bảo Hà phải xử lý ra sao cho hợp lý, ngoài việc sản xuất họ còn phải học cả kĩ năng giao tiếp trong kinh doanh để xử lý các tình huống khó phát sinh.
Hiện nay, trên thị trường đã có rất nhiều các sản phẩm đạo nhái nên vô tình làm ảnh hưởng đến những sản phẩm chất lượng của làng Bảo Hà. Khách hàng thường không tinh ý để nhận ra được đâu là hàng thật hang giả mà cần đến những người có chuyên môn. Vì thế khi mua phải hang giả họ lại nghĩ đó là hang của làng Bảo Hà kém chất lượng, trà trộn để lừa khách hàng nê vô tình làm giảm danh tiếng của làng nghề truyền thống.
Một thách thức nữa cũng được đặt ra với các sản phẩm của làng nghề Bảo Hà đó chính là những sản phẩm mới hiện đại ứng dụng công nghệ kĩ thuật nên đường nét sắc sảo hơn, mẫu mã đa dạng tinh tế hơn và giá thành cũng rẻ hơn so với sản phẩm tạc tượng của những làng nghề truyền thống làm thủ công bằng tay.
Nhưng ngoài những thách thức to lớn thì cơ hội đối với làng nghề truyền thống Bảo Hà cũng rất rộng mở khi các sản phẩm tạc tượng đã trở nên đa dạng, phong phú hơn so với ngày trước nên thu hút được nhiều khách hàng. Số lượng tượng làm ra cũng đã nhanh hơn vì có sự hỗ trợ của máy móc và những khuôn đúc sẵn.
Nhờ kết hợp cùng với du lịch nên sản phẩm tạc tượng làng Bảo Hà đã được quảng bá rộng rãi đến bạn bè quốc tế trên thế giới, nhờ đó, các sản phẩm của làng Bảo Hà cũng trở thành sản phẩm xuất khẩu ra thị trường nước ngoài góp phần vào sự phát triển kinh tế đất nước. Đây là việc mà khổng phải làng nghề truyền thống nào cũng làm được.
Và không thể không nhắc đến cơ hội lớn về việc truyền nghề đối với những sản phẩm của làng nghề Bảo Hà, các thế hệ ở đây đã được hình thành một quan niệm từ nhỏ sẽ trở thành những người nối nghiệp tiếp bước giúp gìn giữ và phát triển nghề tạc tượng truyền thống đến muôn đời sau mà không sợ thất lạc.
Bài viết trên đã cung cấp cho độc giả những thông tin cần thiết về nghề tạc tượng của làng Bảo Hà. Hi vọng bạn đọc sẽ có cái nhìn bao quát hơn và ngày càng tự hào, giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
